Ιδιωτικοποιήσεις: Πρόοδος ή Καταστροφή;

Αποφάσισα να γράψω αυτό το κείμενο με αφορμή το μπαράζ ιδιωτικοποιήσεων δημόσιου πλούτου και οργανισμών, που θα ανακοινωθούν στους επόμενους μήνες, με σκοπό την είσπραξη €50 δις. 

Για μερικούς, μια τέτοια ιδιωτικοποίηση αποτελεί ‘ξεπούλημα’ της δημόσιας περιουσίας. Για άλλους, το μόνο τρόπο μείωσης των δημοσίων δαπανών. Η αλήθεια, κατά τη γνώμη μου, βρίσκεται περίπου στη μέση.
 
Μια και είμαι κάτοικος  Αγγλίας, έχω δει από ‘πρώτο χέρι’ τι σημαίνει ιδιωτικοποίηση όλων σχεδόν των δημοσίων οργανισμών. Θα αναλύσω πιο κάτω μερικά από τα χαρακτηριστικά της. Προς το παρών, ας δούμε πρώτα την ιδιόμορφη περίπτωση της Ελλάδας:
 
Το μεγάλο πρόβλημα του δημόσιου τομέα στην Ελλάδα είναι η μονιμότητα. ‘Οταν μια επιχείρηση μπορεί μόνο να προσλαμβάνει προσωπικό και όχι να απολύει, είναι απλά θέμα χρόνου το πότε (όχι το αν) τα έξοδά της θα ξεπεράσουν τα έσοδα, με αποτέλεσμα η εταιρεία να γίνει ζημιογόνα. 
 
Ας προσθέσουμε και άλλα χαρακτηριστικά της Ελληνικής δημόσιας ‘κοινωνίας ‘:
 
•    H πρόσληψη δημοσίων υπαλλήλων με πολιτικούς και όχι αξιοκρατικούς λόγους.
 
•    Oι μονοπωλιακές αγορές που υπάρχουν σε πολλούς τομείς. Πχ παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, σιδηρόδρομος, κλπ.
 
•    Τα μεγάλα, σε πολλούς τομείς του δημοσίου, πακέτα μισθολογίου, μπόνους, κλπ σε υπαλλήλους, τα οποία όχι μόνο είναι πολύ μεγαλύτερα από αυτά στον ιδιωτικό τομέα αλλά και δεν έχουν καμμία σχέση με την απόδοση/παραγωγικότητα.
 
Αποτέλεσμα όλων των παραπάνω είναι η σημερινή κατάσταση του δημοσίου τομέα. Απαρχαιωμένα συστήματα λειτουργείας και υπηρεσιών, αδιαφορία μια και δεν υπάρχει φόβος απόλυσης/συναγωνισμού, ακρίβεια τελικού προΪόντος.
 
Μετά από τα παραπάνω θα νομίζετε ότι υποστηρίζω τα σχέδια ιδιωτικοποίησης της κυβέρνησης ή της αντιπολίτευσης. Κάθε άλλο. Διαφωνώ ριζικά. Και ο λόγος είναι απλός. Γίνεται με λάθος τρόπους, και για λάθος σκοπό.
 
Θα σας εξηγήσω τι εννοώ με ένα απλό παράδειγμα:
 
Αυτή τη στιγμή η ΔΕΗ είναι μια πολύ κερδοφόρα δημόσια επιχείρηση. Βέβαια, οι λόγοι που ανέφερα πιο πάνω την έχουν κάνει να προσφέρει ακριβά το προιόν της, ο τρόπος διοίκησης και λειτουργείας της να είναι απαρχαιομένος και γενικά να είναι ένας οργανισμός που χρειάζεται εκμοντερνισμό.
 
Εάν όμως αυτή τη στιγμή ιδιωτικοποιήσεις τη ΔΕΗ, δημιουργείς περισσότερα προβλήματα από όσα λύνεις, γιατί:
 
1.    Η μονοπωλειακή αγορά του ηλεκτρικού ρεύματος πηγαίνει από δημόσια σε ιδιωτικά χέρια. Εφόσον δεν υπάρχει ανταγωνισμός, ο ιδιώτης αγοραστής δεν έχει κανένα κίνητρο να εκσυχγρονίσει την επιχείρηση, ή να κατεβάσει τις τιμές. Το κίνητρο, μια και είναι ο μόνος παίκτης στην αγορά, είναι να αυξήσει τα κέρδη (με μείωση προσωπικού, αύξηση τιμών, κλπ). Ώς αποτέλεσμα, ο καταναλωτής χάνει.

2.    Ο νέος ιδιοκτήτης θα αντισταθεί με κάθε μέσο σε ένα άνοιγμα της αγοράς, για να μην χάσει το μονοπώλειο. Σε μία χώρα με τόση διαφθορά στους πολιτικούς, κάτι τέτοιο δεν θα ήταν δύσκολο. Αλλά και να ανοίξει η αγορά, ο νέος ιδιοκτήτης θα μπορεί να ‘σαμποτάρει’ τους υπόλοιπους ανταγωνιστές, μια και έχει ήδη ευρεία γνώση της αγοράς. Και πάλι ο καταναλωτής χάνει.

3.    Έστω και αν μια τέτοια αγορά ανοίξει σε άλλους ανταγωνιστές, θα πρέπει να υπάρχει συγκεκριμένο νομοθετικό πλαίσιο λειτουργείας αυτής της αγοράς, ώστε οι ανταγωνιστικές εταιρείες να ξέρουν τι μπορούν και τι δε μπορούν να κάνουν, τις επιβολές κυρώσεων, κλπ. Εφόσον στο (2) πιο πάνω λέω ότι θα είναι σχεδόν απίθανο μια μονοπωλιακή εταιρεία να δεχθεί άνοιγμα της αγοράς, θεωρώ το ίδιο απίθανο μια ελληνική κυβέρνηση να δημιουργήσει νομικό πλαίσιο που να βάζει τον καταναλωτή πάνω από τις εταιρείες αυτές.

4.    Μια και ο νέος ιδιοκτήτης θα είναι εταιρεία/ες από το εξωτερικό, τα κέρδη της ΔΕΗ θα μεταβιβάζονται στο εξωτερικό (στη χώρα έδρας των εταιρειών αυτών). Ώς αποτέλεσμα, όχι μόνο το δημόσιο χάνει μια σταθερή εισροή εσόδων στα ταμεία του (τα κέρδη της δημόσιας ΔΕΗ) αλλά έχει και μια μεταφορά κεφαλαίου στο εξωτερικό.
 
Ο νομπελίστας οικονομολόγος Τζώζεφ Στίγκλιτζ, πρώην αντιπρόεδρος της Παγκόσμιας Τράπεζας και μεγάλος κατακριτής του ΔΝΤ, έχει εξηγήσει τον σωστό τρόπο με τον οποίο μια χώρα μπορεί να ιδιωτικοποιήσει (εάν χρειαστεί) μια δημόσια εταιρεία της εως ώστε να ωφεληθεί και ο καταναλωτής και το δημόσιο. Ο τρόπος είναι ως εξής:
 
1.    Πρώτα εκσυγχρονίζεις τον οργανισμό ώστε να γίνει ανταγωνιστικός ως προς τυχόν ανταγωνισμό. Με λίγα λόγια, αυτό σημαίνει μετεκπαίδευση του προσωπικού στη νέα τεχνολογία, αλλαγές στον τρόπο λειτουργείας του οργανισμού, αλλαγές στην τεχνολογία, στην παροχή υπηρεσίας, κλπ.
 
2.    Κατόπιν, δημιουργείς νομοθετικό πλαίσιο βάση του οποίου η αγορά του συγκεκριμένου προιόντος θα λειτουργεί., με συγκεκριμένους νόμους, ελεγκτικές αρχές, κλπ.
 
3.    Μόλις γίνει αυτό, ανοίγεις την αγορά. Εφόσον ο δημόσιος οργανισμός είναι ανταγωνιστικός και η λειτουργεία της αγοράς έχει καθοριστεί νομοθετικά, και ο καταναλωτής κερδίζει (μια και μπορεί να επιλέξει το προιόν που θέλει) αλλά και το δημόσιο έχει έσοδα και από την δημόσια εταιρεία και από την φορολόγιση των υπολοίπων.
 
4.    Το δημόσιο μπορεί τότε να πουλήσει το δημόσιο οργανισμό (σε πολύ καλή τιμή μια και ο αγοραστής θα αγοράζει μια εκσυγχρονισμένη και ανταγωνιστική εταιρεία), αντί να τον ξεπουλήσει όπως κάνει τώρα. ‘Ομως μπορεί και να αποφασίσει να την κρατήσει, μια και η εταιρεία μπορεί να επεκταθεί και σε άλλες αγορές του εξωτερικού.
 
‘Οπως βλέπετε, η διαφορά του σωστού τρόπου ιδιωτικοποίησης με του λάθος τρόπου είναι μεγάλη και τα αποτελέσματα είναι άκρως διαφορετικά. Ο λάθος τρόπος αποσκοπεί στην είσπραξη ενός άμεσου ποσού απο την πώληση, αλλά την μελλοντική μείωση εσόδων που σημαίνει ότι από κάπου αλλού θα πρέπει να βρεθούν  τα έσοδα. Ο σωστός τρόπος αυξάνει και το τελικό ποσό πώλησης, αλλά δημιουργεί και μια απόλυτα ανταγωνιστική αγορά που συμφέρει και το δημόσιο και τον καταναλωτή.
 
Βέβαια, όπως λέει και ο Στίγκλιτζ (και συμφωνώ απόλυτα) ποτέ δεν πρέπει να λέμε ότι πρέπει να ιδιωτικοποιηθούν τα πάντα ή ότι όλα πρέπει να παραμείνουν στο δημόσιο. Κάθε απόφαση εξαρτάται από τον συγκεκριμένο οργανισμό. 
 
Πχ, όταν η Αγγλία ιδιωτικοποίησε τον οργανισμό τηλεπικοινωνιών (British Telecom), τον οργανισμό παραγωγής και διανομής φυσικού αερίου (British Gas) και νερού φρόντισε πρώτα να δημιουργήσει αυστηρό νομοθετικό πλαίσιο, δημιουργόντας συγχρόνως και τους απαραίτητους οργανισμούς ελέγχου των αγορών αυτών (Office of Gas and Electricity Markets, Office of Telecommunications, National Rivers Authority). Επίσης πριν την ιδιωτικοποίησή τους οι εταιρείες αυτές ήταν ήδη και εκσυγχρονισμένες αλλά και κερδοφόρες. Αποτέλεσμα ήταν το κράτος να λάβει και πολλά λεφτά απο την ιδιωτικοποίηση αλλά και ο καταναλωτής να έχει πολύ μεγάλη επιλογή στα προιόντα, υπηρεσίες και τιμές απο τους ανταγωνιστές.

Ένα άλλο παράδειγμα ιδιωτικοποίησης που λειτούργησε σωστά ήταν αυτό μερικών από τον ποιό μεγάλων βρεττανικών αεροδρομίων. Η BAA Limited είναι μια εταιρεία με έδρα το Λονδίνο, αλλά που ανοίκει σε έναν ισπανικό όμιλο επιχειρήσεων. Στην εταιρεία ανήκουν τα αεροδρόμια του Χίθροου, Στάνστεντ, Αμπερντίν, Σαουθάμπτον, Εδιμβούργου και Γλασκώβης. Τα κέρδη της τα βγάζει από την χρέωση φόρου στις αεροπορικές εταιρίες που προσγειώνονται στα αεροδρόμια αυτά και από την δημιουργεία και εκμετάλευση εμπορικών καταστημάτων στα αεροδρόμια αυτά.

Όσοι έχουν ταξιδεύσει στα παραπάνω αεροδρόμια ξέρουν τη διαφορά με τα ελληνικά. 'Οχι μόνο οι υπηρεσίες, τα καταστήματα και η άνεση είναι πολύ καλύτερα απο τα ελληνικά, αλλά και ο αριθμός πτήσεων είναι μεγαλύτερος. Λέτε, εάν τα ελληνικά αεροδρόμια χρέωναν λιγότερους φόρους στις αεροπορικές εταιρείες, να μην είχαμε πτήσεις τουριστικές στα νησιά μας και το χειμώνα; Και σε όσους μιλήσουν για 'παράδοση' των αεροδρομίων σε ξένα χέρια, η εδαφική έκταση παραμένει στο κράτος, ενώ 111 εκ επιβάτες περνάνε συνολικά κάθε χρόνο από τα 6 αυτά αεροδρόμια. Για φανταστείτε για λίγο τι εισόδημα βγάζει η Μ Βρεττανία από το επιβατικό αυτό κοινό (τουρισμός), τη φορολογία (των αεροδρομίων αλλά και των εργαζομένων σε αυτά), αφήνοντας την ανάπτυξη και λειτουργεία τους σε άλλους.
 
Αντίθετα, το ίδιο δεν συνέβει με τους αγγλικούς σιδηρόδρομους. Παρότι δημιουργήθηκε νομοθετικό πλαίσιο, το σιδηροδρομικό δίκτυο παραμένει ιδιοκτησία της δημόσιας επειχείρησης Network Rail. 25 ιδιωτικές εταιρείες έχουν την λειτουργεία των τρένων και σταθμών. Όμως, οι 25 εταιρείες αυτές δεν μπορούν να λειτουργήσουν σε όποια περιοχή θέλουν. Κάθε εταιρεία, κατόπιν διαγωνισμού, έχει το franchise συγκεκριμένων περιοχών για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Αποτέλεσμα αυτού του είδους ‘τοπικού μονοπωλείου’ είναι τα εισητήρια των τρένων στην Αγγλία να είναι πολύ ακριβά, σε σχέση με τις υπηρεσίες που προσφέρονται, μια και κάθε εταιρεία δεν έχει ανταγωνισμό στην περιοχή της. Επίσης, μέρη του δικτύου χρειάζονται εκσυγχρονισμό (πχ γραμμές για τρένα μεγάλης ταχύτητας) με αποτέλεσμα τα έξοδα για τέτοια έργα να πληρώνονται απο τον φορολογούμενο μια και το δίκτυο ανοίκει στην δημόσια εταιρεία.
 
Τα παραπάνω 2 παραδείγματα δείχνουν γιατί η ιδιωτικοποίηση πρέπει να γίνει σωστά και σε συγκεκριμένες δημόσιες εταιρείες μόνο. Θα τελειώσω με ένα άλλο παράδειγμα που δείχνει γιατί η εταιρείες εκμετάλευσης φυσικών πόρων πρέπει να μένουν σε δημόσια χέρια.
 
Το 1974, όταν η Μαλαισία ανακάλυψε ότι είχε τεράστια κοιτάσματα πετρελαίου άλλα δεν είχε ούτε τη  γνωση ούτε την τεχνολογία για να το εκμεταλευθεί, έκλεισε συμφωνίες με γνωστές εταιρείες του εξωτερικού. Βάση αυτών των συμφωνιών, οι ξένες εταιρείες  έπρεπε να μεταφέρουν και να διδάξουν την τεχνολογία που χρειάζεται για την όλη διαδικασία εξόριξης, διανομής, επεξεργασίας, κλπ του πετρελαίου, σε εργαζομενους από τη Μαλαισία. 

Δημιουργήθηκε επίσης και μία δημόσια εταιρεία πετρελαίου για την συνεργασία με τις εταιρείες εξωτερικού και την εκμετάλευση της νέας τεχνολογίας .  Σήμερα, η κρατική αυτή εταιρεία  όχι μόνο είναι μια από της μεγαλύτερες  στον κόσμο (η γνωστή Πετρόνας), αλλά εκμεταλεύεται τα δικά της κοιτάσματα πλέον και προσφέρει εκπαίδευση σε χώρες του Τρίτου Κόσμου. Το 100% της Πετρόνας ανοίκει ακόμα στο δημόσιο, ενώ με στοιχεία του 2009 ήταν η 80η μεγαλύτερη εταιρεία στον κόσμο και η 13η πιο κερδοφόρα.
 
Στην αντίθετη πλευρά, όταν το 1998 το ΔΝΤ απαίτησε από την Ρωσία την ραγδαία ιδιωτικοποίηση των δημοσίων οργανισμών που εκμεταλεύονταν τον φυσικό πλούτο της χώρας, το αποτέλεσμα ήταν καταστροφικό. Χωρίς κανένα νομοθετικό πλαίσιο σε λειτουργεία, ολόκληρος ο φυσικός πλούτος της χώρας πέρασε στα χέρια μερικών ιδιωτών, οι οποίοι όχι μόνο τις απέκτισαν φτηνά (μια και οι ρωσικές τράπεζες έδιναν δάνεια αποκλειστικά για την αγορά τους), αλλά και μετέφεραν τα έσοδά τους στο εξωτερικό. Έτσι, όχι μόνο το Ρωσικό κράτος παρέδωσε το φυσικό του πλούτο στα χέρια ανθρώπων όπως ο Αμπράμοβιτς, αλλά το δημόσιο και ο καταναλωτής έχασε μια και η ιδιωτικοποίηση δεν απέφερε ούτε έσοδα, ούτε ανταγωνισμό, ούτε βελτίωση της αγοράς.
 
Η προσωπική μου γνώμη είναι ότι στη Ελλάδα χρειαζόμαστε την ΣΩΣΤΗ ιδιωτικοποίηση ορισμένων οργανισμών, αλλά σε καμμία περίπτωση αυτών που είναι κερδοφόροι και αυτών που εκμεταλεύονται τον εθνικό μας πλούτο. 
 
Δυστυχώς, ο τρόπος με τον οποίο η κυβέρνηση προσπαθεί να ιδιωτικοποιήσει τη δημόσια περιουσία είναι ίδιος με αυτόν της Ρωσίας και όχι αυτός που θα φέρει αποτελέσματα καλά για την χώρα και τους πολίτες της.